Μακρόνησος: Ένα φωτογραφικό οδοιπορικό

Υπάρχουν μέρη που νιώθεις το ειδικό βάρος τους με το που πατάς το πόδι σου εκεί. Συνήθως αυτό που «φορτίζει» αυτούς τους τόπους είναι η ιστορία τους, αλλά και η δυστυχία και πόνος των ανθρώπων που έζησαν εκεί. Η Μακρόνησος είναι ένας τόπος που ίσως μόνο κατά την αρχαιότητα είχε κάποια θετική έννοια. Τότε, που με το όνομα «Ελένη» αποτέλεσε το μέρος που αποβιβάσθηκε η Ωραία Ελένη, πηγαίνοντας ή γυρνώντας από την Τροία. Από τότε, λόγω της εγγύτητας της στο Λαύριο, αλλά και του ξηρού, άδενδρου και βραχώδους εδάφους του λειτούργησε ως τόπος εξορίας και φυλακής. Ορμητήριο των πειρατών τoν 12ο αιώνα, τόπος συγκέντρωσης Τούρκων αιχμαλώτων κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους, λοιμοκαθαρτήριο για Πόντιους πρόσφυγες την περίοδο 1922-1923 και «στρατόπεδο εθνικής αναμόρφωσης» κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου.

Ξεκινήσαμε από το λιμάνι του Λαυρίου στις 8:30 το πρωί και ένα τέταρτο περίπου μετά, φτάσαμε στην Μακρόνησο. Πλησιάζοντας, διαπιστώνεις ότι η μόνη βλάστηση που έχει είναι πουρνάρια, θάμνοι και ξερόχορτα. Ελάχιστα δέντρα, μετρημένα στα δάχτυλα, ξεραΐλα και ένας ήλιος να σε καίει και να μην ξέρεις που να βρεις καταφύγιο.

Βγαίνοντας στο λιμάνι το πρώτο πράγμα που αντικρίζεις είναι ένα γκρεμισμένο πλίνθινο κτίσμα, ένα εγκαταλελειμμένο βανάκι και μια ταμπέλα που σε ενημερώνει ότι είσαι στον δήμο Κέας. Κάποια μαντριά, πετρόχτιστα σπίτια και αρκετά κατσίκια είναι οι πρώτες εικόνες από το νησί. 

Δεξιά από το λιμάνι, μερικές δεκάδες μέτρα μακριά δεσπόζει ένα επιβλητικό άγαλμα ενός άνδρα, διάφορα ακόμα γκρεμισμένα πλίνθινα κτίρια και στα αριστερά ένα μνημείο, αλλά και ένα ακόμα μεγάλο κτίριο. Ίσια μπροστά άλλο ένα μεγάλο κτίριο, το οποίο αφήσαμε για μετά και αποφασίσαμε να ξεκινήσουμε από τα αριστερά.

Περπατήσαμε μέσα από το χωμάτινο μονοπάτι και φτάσαμε μπροστά από ένα μεγάλο κτίριο. Το κτίριο αυτό λογικά άνηκε κάποτε στο Α’ Τάγμα, καθώς πίσω από αυτό βρίσκεται το θέατρο του νησιού (θέατρο Α’ Τάγματος), το οποίο αποτέλεσε και τον τόπο εκτέλεσης για πολλούς στρατιώτες. Στις 29/2/1948 θα πραγματοποιούταν εκεί ομιλία θρησκευτικού περιεχομένου και, ενώ οι περισσότεροι λόχοι είχαν ήδη συγκεντρωθεί, είδαν να φέρνουν με τη βία (σπρωξιές, ξύλο) φαντάρους που ήταν ελεύθεροι υπηρεσίας, λόγω ασθενείας. Βλέποντας αυτό το περιστατικό οι υπόλοιποι φαντάροι αντέδρασαν, κάτι που θεωρήθηκε ανταρσία και έτσι, την επόμενη μέρα, 300-350 άνθρωποι εκτελέστηκαν και πέθαναν από τα βασανιστήρια. Με αυτή την ιστορία στο μυαλό, το θέατρο της Μακρονήσου μεταμορφώνεται στα μάτια σου και οι κερκίδες αποκτούν φωνή. Τα πουρνάρια, όμως, που έχουν φυτρώσει εκεί, οι σπασμένες πέτρες, το χώμα που απλώνεται πάνω στις κερκίδες και οι χορταριασμένες και ρημαγμένες κερκίδες καλύπτουν αυτή τη φωνή και σε κάνουν να ακούς την εγκατάλειψη και όχι την Ιστορία. 

Φεύγουμε από το θέατρο και μπαίνουμε στο κτίριο ακριβώς μπροστά, του οποίου το εσωτερικό μοιάζει αρκετά νεότερο από την εποχή που μας ενδιαφέρει. Σπασμένα τζάμια, περιττώματα από κατσίκια, παράθυρα που μένουν ξεχαρβαλωμένα και ανοιχτά. Κατεβαίνοντας τις σκάλες συναντάς ένα τεράστιο άδειο δωμάτιο και τουαλέτες. Λόγω έλλειψης κάθε είδους επιγραφής, δεν γνωρίζω τι σκοπό εξυπηρετούσε το κτίριο. 

Βγήκαμε και πάλι στον καυτό ήλιο της Μακρονήσου και πήραμε τον δρόμο προς τα δεξιά, οδηγούμενοι στον χώρο αναφοράς του ΑΕΤΟ. Στην Μακρόνησο υπήρχαν τέσσερα τάγματα με τις ονομασίες ΑΕΤΟ, ΒΕΤΟ κ.ο.κ. Ο χώρος αυτός ξεχωρίζει από την ύπαρξη των όμορφων ψηφιδωτών, που σώζονται σε αρκετά καλή κατάσταση.

Κατευθυνόμενοι προς την θάλασσα συναντήσαμε ένα ανάθημα με μαρμάρινες πλάκες που είχαν σκαλισμένα ονόματα πόλεων και τις χρονολογίες 1948-1949. Η άλλη πλάκα ήταν σπασμένη, ενώ τα σκαλιά που οδηγούσαν εκεί ήταν καλυμμένα με πυκνή βλάστηση. Το μέρος, πάντως, διέθετε ψηφιδωτά που διατηρούνταν σε πολύ καλή κατάσταση. 

Συνεχίζοντας προς την θάλασσα, βλέπεις την πύλη του στρατοπέδου, η οποία παραμένει εκεί όρθια, με εμφανή τα σημάδια του χρόνου, χτυπημένη από την αλμύρα και τον αέρα και δεμένη με μια αλυσίδα. Επιβλητική εικόνα, που σου φέρνει στο μυαλό σκέψεις, συναισθήματα και θλίψη για το τι μπορεί να κάνει ο άνθρωπος στον άνθρωπο. 

Κοιτάζοντας την πύλη βλέπεις και σε κοντινή απόσταση το Λαύριο, κάνοντας σε να σκεφτείς πόσο χειρότερο πρέπει να ήταν αυτό: Να βλέπεις την ελευθερία σου να απέχει μερικές οργιές νερού και να μην μπορείς να κάνεις τίποτα. Η απόσταση μπορεί να μοιάζει μικρή, αλλά δεν είναι. Όσο κι αν ξεγελάει το μάτι, είναι μακριά και σε συνδυασμό με τα ρεύματα και τους αέρηδες που φυσάνε, το όλο εγχείρημα γίνεται αδύνατο. Όσοι προσπάθησαν να ξεφύγουν κολυμπώντας πνίγηκαν ή έγιναν αντιληπτοί και επέστρεψαν για να υποστούν βασανιστήρια.   

Ένας δρόμος με άσφαλτο σε οδηγεί έξω από το κτίριο των Αρτοκλιβάνων, το οποίο σήμερα χρησιμοποιείται από την Π.Ε.Κ.Α.Μ. (Πανελλήνια Ένωση Κρατουμένων Αγωνιστών Μακρονήσου), όπως μαρτυρά και η ταμπέλα. Το κτίριο ήταν κλειδωμένο αρχικά, αλλά ήμασταν τυχεροί, καθώς λίγο αργότερα πραγματοποιήθηκε η παρουσίαση ενός βιβλίου και μια συναυλία, οπότε καταφέραμε και μπήκαμε και εμείς. Παρόλο που οι φούρνοι είναι σε κακή κατάσταση και τα μηχανήματα λείπουν, η εικόνα είναι εκεί και δεν μπορείς να μην σκεφτείς πόσοι άνθρωποι κόπιαζαν εκεί καθημερινά και σε τι συνθήκες.

Ένα τεράστιο πανό με τους στίχους του Γιάννη Ρίτσου από το ποίημα «Α.Β.Γ.» «Μια και μάθαμε, συντρόφοι, να πεθαίνουμε, μάθαμε και να ζούμε, συντρόφοι» καταλαμβάνει μεγάλο μέρος του τοίχου, ενώ λίγο πιο δίπλα ένα ακόμα της Π.Ε.Κ.Α.Μ. ζητάει «Ειρήνη, Ελευθερία, Δημοκρατία, Εθνική Ανεξαρτησία» και «Ποτέ πια βασανιστήρια». 

Κάτω από τα πανό, βρίσκεται μια ελληνική σημαία τυλιγμένη με ένα αγκαθωτό σύρμα και λίγο πιο δίπλα ένας χάρτης της Μακρονήσου, με τα κτίσματα της εποχής. Τα σπασμένα τζάμια και τα περιττώματα από τις κατσίκες ενίσχυαν και σ’ αυτό το κτίριο την εικόνα της εγκατάλειψης. 

Λίγο πιο πάνω αντικρίζεις μια εντυπωσιακή εκκλησία με μεγάλες, όμορφες καμάρες που φαίνονται όχι μόνο από το λιμάνι, αλλά ακόμα και σχεδόν από το Λαύριο. Η εκκλησία, εκτός από τις φυσικές και όχι μόνο φθορές έχει υποστεί και διάφορους βανδαλισμούς, με πιο ορατούς αυτούς των συνθημάτων και ζωγραφιών στους τοίχους. Τα συρματοπλέγματα που περιφράζουν τον ναό χρησιμεύουν στο να διατηρούν τα κατσίκια μακριά. Τα σπασμένα παράθυρα πίσω από την Αγία Τράπεζα μαρτυρούν ότι κάποτε το μέρος ήταν ακόμα πιο όμορφο. 

Συνέχεια με μισογκρεμισμένα κτίσματα, παράθυρα με θέα στο πέλαγος, αγριολούλουδα, πουρνάρια, μονοπάτια, γκρεμισμένα δρομάκια, φυλάκια – μνημεία μιας εποχής με πόλεμο και αρκετό περπάτημα με θέα την φουρτουνιασμένη θάλασσα. Δεν μπορείς να μην ταξιδέψεις νοερά σε εκείνη την εποχή. Δεν μπορείς να μην σκεφτείς πως θα ήταν να ζεις σε αυτό το ξερονήσι. Κτίσματα για τους φαντάρους δεν υπάρχουν γιατί κοιμόντουσαν σε σκηνές. Σε σκηνές που τις «έβραζε» όλη μέρα ο ανηλεής ήλιος, χωρίς κάποιο δέντρο και πολλές φορές χωρίς νερό. Άλλωστε, ένα από τα μαρτύρια τις μέρες που δεν μπορούσε να πλησιάσει το βαρκάκι με το πόσιμο νερό, ήταν να δίνουν στους οπλίτες αλμυρό μπακαλιάρο. 

Η ώρα είναι σχεδόν 12 και πλησιάζει η ώρα της επιστροφής. Το νησί συνεχίζει κι άλλο, με μια δεύτερη εκκλησία, χαλάσματα και φυσικά παράνομα σπίτια και μαντριά σε αρκετά μέρη. Η Μακρόνησος έχει χαρακτηριστεί ως Ιστορικό Μνημείο και δεν επιτρέπεται καμία παρέμβαση, αλλά αυτό δεν εμποδίζει κάποιους να χτίσουν κανονικότατα σπίτια. Δεν νομίζω, βέβαια, ότι χρειάζεται να σου το απαγορέψει κάποιος για να μην χτίσεις σπίτι στην Μακρόνησο, αλλά αυτή είναι η δική μου γνώμη. 

Τελευταία στάση στο άγαλμα που είδαμε από το λιμάνι.  Ένα πανύψηλο μνημείο, το οποίο απεικονίζει μια ανθρώπινη μορφή με υψωμένη γροθιά, που κουβαλάει έναν ογκώδη βράχο και είναι δεμένος με αγκαθωτό σύρμα. «Στους αγωνιστές – δεσμώτες σε αυτό το νησί 1947-1958 (Π.Ε.Κ.Α.Μ)» , γράφει η χαραγμένη επιγραφή. Ο «Δεσμώτης Μακρονησιώτης» είναι έργο του προέδρου της Π.Ε.Κ.Α.Μ. Γρηγόρη Ριζόπουλου και δείχνει τις κακουχίες που πέρασαν οι άνθρωποι εκεί. Δίπλα από το επιβλητικό άγαλμα,  ένα μνημείο στις γυναίκες της Μακρονήσου από την Ομοσπονδία Γυναικών Ελλάδας και τους στίχους του Μενέλαου Λουντέμη. 

Ολιγόλεπτη στάση και πάλι στο κτίριο των Αρτοκλίβανων, με κόσμο κάθε ηλικίας να συρρέει, ενώ μουσικοί έπαιζαν τραγούδια από τον δίσκο του Θάνου Μικρούτσικου «Καντάτα για την Μακρόνησο». Όμορφη εμπειρία και τόσο ταιριαστή να την βιώνεις στον τόπο για τον οποίον γράφτηκαν. Επιστρέφοντας από την Μακρόνησο, τα συναισθήματα είναι ανάμικτα. Όσα βιώνεις από την «ενέργεια» και την Ιστορία του τόπου αυτού, μπλέκονται με την εγκατάλειψη, τα χορταριασμένα μνημεία, τα σπασμένα μάρμαρα και τα σκουπίδια. Σπασμένες καρέκλες, περιττώματα ζώων, συσκευασίες από κρουασάν και πατατάκια, άδεια φυσίγγια κυνηγών, αμάξια που έχουν αφεθεί να σαπίζουν και νεόδμητα σπίτια χαλάνε την εμπειρία.     

Περπατάς στην Μακρόνησο και ξέρεις ποιοι περπατούσαν στα βήματα σου και κάτω από ποιες συνθήκες. Σκέφτεσαι τον Ρίτσο, τον Κατράκη, τον Θεοδωράκη, τον Βέγγο, τον Κούνδουρο, τον Λειβαδίτη, τον Λουντέμη, τον Μπιθικώτση, τον Μίσσιο, αλλά και όλους αυτούς τους «ανώνυμους» ανθρώπους που βασανίστηκαν για τις ιδέες τους. Η λήθη είναι αυτή που βοηθάει στην επανάληψη των λαθών του παρελθόντος. Ένα μουσείο, ταμπέλες που εξηγούν τι βλέπεις, αλλά τουλάχιστον και λίγη προσοχή από εμάς τους επισκέπτες είναι οι πρώτες κινήσεις που μπορούν να αναδείξουν την Μακρόνησο σε αυτό που πραγματικά είναι: Ένας ιστορικός τόπος μαρτυρίου -  φάρος για τις επόμενες γενιές.

Το ταξίδι στην Μακρόνησο πραγματοποιήθηκε με την Ομάδα Αναλογικής Φωτογραφίας της Νέας Φιλαδέλφειας. Με την καθοδήγηση του δασκάλου Δημήτρη Μιμίδη, ασχολούμαστε με τη φωτογραφία «μιας άλλης εποχής», φωτογραφίζουμε με φιλμ, τα εμφανίζουμε, τα τυπώνουμε και μαθαίνουμε τεχνικές.